BİRAND, Sadullah Hikmet (Hikmet Ahmet)
[1320 (1904)-1972]
Karamanlı yazar, bürokrat ve akademisyen.
1320 (1904) yılında Karaman’da doğdu. Babası Çerkes Ahmet Hilmi Bey’dir [1277 (1861)-1931]. Âilesi Büyük Çerkes Sürgünü’nde [1280 (1864)] Kuzey Kafkasya’nın Abzah yöresinden Karaman’ın Gökçe Köyü’ne göç eden/sürülen Adigeler’in Brante Âilesi’ndendir.
Babası, Avar beylerinden Emirül Ümera Çerkes-zâde Hâcı Destan’ın oğludur. Karaman’da belediye reisliği yaptı.
Annesi Rumeli doğumlu olup, Hacı Esad ve Halide kerimesi Ayşe Hanım’dır [1291 (1875)-1932].
Karaman İdadisi’nden sonra İstanbul Halkalı Yüksek Ziraat Mektebi’nden mezun oldu (1927).
20 Haziran 1927–30 Nisan 1928’de Etlik Merkez Laboratuvarı mütehassısı olarak çalıştı.
1928 yılında devlet bursu ile gittiği Almanya’da Bonn Üniversitesi’nde botanik alanında ve Prof. Johannes Theodor Gustav Ernst FITTING’in (1877-1970) danışmanlığında “Untersuchungen über Tracheomykosen” başlıklı doktora tezini tamamladı.
1 Ocak 1933 tarihinde yurda döndü, aynı yıl açılan Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde Prof. Kurt KRAUSE’nin (1883-1963) yanında asistan olarak akademik kariyerine başladı. 29 Ekim 1933-14 Kasım 1934 tarihleri arasında başasistan olarak görev yaptı.
Burada Türkiye’de modern anlamda ilk herbaryumu olan ANK Herbaryumu’nu (Herbarium Turcicum-Türkiye Herbaryumu) kurdu. (Günümüzde bu herbaryum Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü’nde hizmet vermektedir.)
29 Nisan 1938 tarihinde Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne doçent oldu.
1939 yılında da Prof. KRAUESE, Almanya’ya dönünce, O’nun yerine botanik kürsüsü başkanlığına getirildi.
1944-1946 yılları arasında Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu üyeliği yaptı. Aynı zamanda UNESCO Türkiye Komisyonu üyeliğinde bulundu. Ormanların kaybolmasına karşı ilmî mücadele işine katılmış ve her zaman olduğu gibi orada da değerini herkes yakından görmüştü.
18 Ekim 1945 tarihinde profesör oldu.
Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü, 30 Haziran 1948 tarihli 5234 sayılı kanun ile Ankara Üniversitesi’ne bağlandı. Yeni kurulan Fen fakültesinin botanik kürsüsünü bir grup akademisyen arkadaşı ile birlikte kurdu.
1949 yılında Fen Fakültesinde kısa bir süre Dekanlık yaptıktan sonra Ankara Üniversitesi Rektörlüğüne seçildi (1949-1951).
Türkiye Florası ile ilgili yapılanları 1952 yılında yazmış olduğu “Türkiye Bitkileri” kitabının 671 cins ve 2480 türe ait 6145 bitki örneğini inceledi. Kendi ifadesiyle bu kitapta toplanan bitkiler, Türkiye florasının ilk demirbaş listesini teşkil etmektedir.
Bu eserde yer alan örneklerin çoğunluğu Peter Hadland DAVIS’in (1918-1992) editörlüğünü yaptığı “Flora of Turkey”de de işlendi.
1955 yılında ülkemizde bitki sosyolojisi ile ilgili ilk çalışmaları yaptı. Fransa’da bitki sosyolojisinin kurucusu olan Josias BRAUN-BLANQUET (1884-1980) ile tanıştı. Onun kullandığı “Braun-Blanquet metodu”nu ülkemizdeki bitki birlikleri üzerinde uyguladı.
1960 yılında kurulan ODTÜ-Atatürk Ormanı’nın oluşturulmasında çabaları oldu.
Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Botanik Enstitüsü Müdürlüğü görevini ise ölümüne kadar sürdürdü.
18 Ocak 1972’de Ankara’da vefat etti.
Alçak gönüllü, vakur ve ciddi düşünceli iyi yürekli bir insandı. Meslektaşları kadar başka alanlarda çalışanlar üzerinde de çok iyi tesir bıraktı. Herkesin saygı ve sevgisini kazandı. Onunla bir kere bile görüşenler ciddi, samimî ve iyi yürekli bir ilim insanı ile konuştuklarını anlarlardı.
Asıl ihtisas konusu olan Botanikte Batı ilim alemince tanınmış bir zat idi.
Doğduğu şehir olan Karaman, İç Anadolu’nun en kurak kesiminde yer alması, onun meslekî hayatını şekillendirdi. Zira hayatı boyunca memleketin kurak bölgelerinde yetişen bitkileri araştırdı. Kurak bölgelerin ihyası için uğraş verdi.
Bunu; “…İşte o zamandan beri unutamadığım, vakit vakit gözümün önünde canlanan bu yağmur duası, bana o kadar komuş olacak ki, benim sanki alınyazım, yani onun bağlı olduğu kuraklık denen katı gerçek, bir çeyrek asırdan beri mesleki uğraşımın baş konusu oldu…” şeklinde ifade etmiştir.
Servetini Maarif Vakfı’na bıraktı.
Eserleri:
Akademik çalışmaları yanında yurt içinde yaptığı gezi intibâlarını deneme türü ile kaleme alması ile tanındı.
Almanya’da Almanca basılmış beş kitabı da dâhil toplam 57 adet yayını bulunmaktadır. Ayrıca, Ülkü Dergisi ve Ulus Gazetesi’nde devamlı olarak yazılar yazdı.
Büyükada’nın Yeşil Örtüsü (1936),
Keltepe Ormanlarında Bir Gün (1948),
Bitkilerde Ekonomi Prensipleri. Biriktirme ve Arttırma (1950),
Bitki Türleri (1952),
Türkiye Bitkileri (1952),
Anadolu Manzaraları (1957),
Kurak Çorak (1962),
Karapınar Olayı ve Erozyon (1964),
Alıç Ağacı ile Sohbetler (1968).
BİBLİYOGRAFYA:
Sefer Berzeg, Kafkas Diasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun: Nart Yayıncılık, s. 73, 74; Hikmet Birand, Kurak Çorak, Dernek Yayınları: 5, Bilim Bilgi Dizisi: 2, Balkanoğlu Matbaacılık Ltd., Ankara-1962, s. 6-7; Mutlu Kart Gür “Prof. Dr. Hikmet Ahmet Birand Bibliyografyası için Bir Deneme” Kebikeç, S. 30, Yıl 2010, s. 77; Hilmi Ziya Ülken, “Prof. Dr. Hikmet Birand”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1973, C. XIX, S. 1-4, s. 219-222; Zafer Hasan Aybek’in Cumhuriyet Gazetesi’nin 31 Mart 1952 tarihli nüshasında çıkan yazısı; https://ugur-erkan.com/karamanansiklopedisi/436/; https://www.turkedebiyati.org/hikmet-birand.html;
Uğur ERKÂN